Od Bohuszewicza do braci Łuckiewiczów: 100 lecie Białoruskiej Republiki Ludowej

 

25 marca 1918 roku proklamowana została Białoruska Republika Ludowa. Był to pierwszy w nowożytnych dziejach akt samostanowienia podjęty przez Białorusinów. Poprzedził go długi proces odrodzenia narodowego, które w okresie Cesarstwa Rosyjskiego nie było sprawą oczywistą, a wybór „opcji białoruskiej” zarówno przez intelektualistów, jak i chłopów nie był rzeczą łatwą. Dziś Białoruska Republika Ludowa – mimo prób jej oczerniania i wymazywania z oficjalnej historii w okresie radzieckim – pozostaje symbolem dążenia Białorusinów do ustanowienia własnego państwa.

 

Gdzie teraz Białoruś?

 

W 1891 roku prawnik, powstaniec styczniowy i poeta Franciszek Bohuszewicz w przedmowie do swojej „Dudki biełaruskaj” próbując określić granice swojego kraju pisał tak: „Może ktoś spyta: gdzie teraz Białoruś? Jest tam, bracia, gdzie nasz język żyje: on od Wilna do Mozyrza, od Witebska i prawie do Czernihowa, tam, gdzie Grodno, Mińsk, Mohylew, Wilno i wiele miasteczek i wsi”. Wydany w Krakowie tomik poezji obecnie jest ważną lekturą szkolną, a postać Bohuszewicza – niewątpliwym symbolem odrodzenia narodowego Białorusinów w XIX wieku.

 

Białoruskie odrodzenie narodowe nie było tak oczywistą sprawą w okresie Cesarstwa Rosyjskiego. Białorusinów w myśl różnych odmian ideologii imperialnych zaliczano do grupy etnograficznej Rosjan (owszem, uznając czasem faktyczną odrębność języka i kultury), którzy zostali poddani „agresywnej polonizacji” i wpływom katolicyzmu w okresie Rzeczypospolitej. Różne działania społeczne i polityczne ze strony władz carskich miały doprowadzić do stopniowej rusyfikacji kraju oraz rzeczywistego zespolenia wiary (prawosławia), narodu (Rosjan) oraz władzy (cesarza) w świadomości intelektualistów i szerokich mas włościańskich.

 

Likwidacja cerkwi unickiej w 1839 roku, uwłaszczenie chłopów w 1861 roku oraz brutalne stłumienie powstania styczniowego w 1864 roku, system ograniczeń, represji i stanu wojennego w późniejszych latach rzeczywiście przyczyniły się do zmian w świadomości społecznej i nawet do stworzenia całej grupy intelektualistów lojalnych wobec władzy imperialnej oraz głoszących ideologię „zachodnioruską”. Owa idea uznawała pewną odrębność Białorusinów (oraz Ukraińców) od Rosjan, ale konsekwentnie dążyła do stopniowego zacierania różnic między nimi oraz miała wyraźny antypolski i antysemicki wydźwięk.

 

W warunkach zamrożenia prawie całego życia intelektualnego do początku XX wieku i pomimo licznych ograniczeń prawnych i cenzuralnych (np. prace etnograficzne, wiersze czy inne formy literackie mogły się ukazywać wyłącznie cyrylicą) literaci, historycy i etnografowie opisywali realia wsi, biedę, przyśpieszone uprzemysłowienie, stosunki społeczne i etniczne, zabytki i dawne dzieje oraz stopniowo tworzyli „masę krytyczną”, która odegrała kluczową rolę w tworzeniu świadomości narodowej Białorusinów na początku XX wieku.

 

Wybór „opcji białoruskiej” dla intelektualistów oraz całej masy w większości niepiśmiennych chłopów nie był łatwy. Wyraźne różnice wyznaniowe – podział na prawosławnych i katolików oraz zniszczenie cerkwi unickiej (greko-katolickiej), która potencjalnie mogła być oparciem w dziele zachowania odrębnej świadomości i języka – nie ułatwiały zadania, szczególnie w warunkach dominacji świadomości religijnej. Polski ruch narodowy, posiadający chwalebne tradycje powstańcze i konspiracyjne, dobrze ukształtowany oraz mający oparcie intelektualne i moralne był bardziej bliski i zrozumiały dla katolika, z kolei różne emanacje rosyjskości – od łagodniejszych form „zachodniorusizmu” i liberalizmu do nawet szowinizmu rosyjskiego – bardziej przemawiały do prawosławnego.

 

Jednak w warunkach nakładania się różnic etnicznych i religijnych na różnice społeczne i stanowe dla części intelektualistów niezależnie od wyznania wybór „opcji białoruskiej” był sprawą świadomą. Obserwowanie życia, a nie tylko skupianie się na koncepcjach historycznych, wyraźne zainteresowanie sprawami socjalnymi, krytyka systemu władzy miały również swoje znaczenie dla przedstawicieli potomków średniej i drobnej szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa.

​

Okres „Naszej Niwy”

 

Znacząca liberalizacja po wojnie rosyjsko-japońskiej i wydarzeniach rewolucji rosyjskiej 1905-1907 wyzwoliły działające dotychczas w ukryciu białoruskie siły umysłowe. Większa swoboda prasy i wolność wypowiedzi przyczyniła się nie tylko do legalizacji powstałej w 1902 roku pierwszej białoruskiej partii politycznej – Białoruskiej Rewolucyjnej Hromady (późniejszej Białoruskiej Socjalistycznej Hromady), ale również na wydanie białoruskiej prasy. Założyciele Hromady – bracia Iwan i Anton Łuckiewiczowie, Ałaiza Paszkiewicz (znana pod pseudonimem literackim Ciotka), Aleś Burbis, Wacłau Iwanouski, Franciszak Umiastouski, Karuś Kahaniec (Kazimierz Kostrowicki) oraz inni mieli wyraźne lewicowe poglądy, głosili pierwotnie zniszczenie systemu kapitalistycznego, przekazania ziemi w ręce „białoruskiego ludu pracującego”, likwidację caratu i utworzenie federalistycznej republiki. Program partii stopniowo ewoluował, ale głoszenie konsekwentnej obrony szerokich mas białoruskich było jednym z podstawowych haseł tego środowiska.

 

Działacze Hromady po złagodzeniu ograniczeń cenzuralnych i cofnięciu zakazu wydawania prasy w językach narodowych założyli w Wilnie we wrześniu 1906 roku pierwszą legalną gazetę w języku białoruskim – „Naszą Dolę”. Większość jej tekstów była na tyle rewolucyjna, że 5 z 6 jej numerów zostało skonfiskowanych przez władze, a

7 numerów zniszczono w drukarni. Część wydawców – bracia Łuckiewiczowie, Wacław Iwanouski i Alaksandar Ułasau, którzy stopniowo zaczęli wyrażać poglądy bardziej legalistyczne i liberalne, w grudniu 1906 roku założyli również w Wilnie gazetę „Nasza Niwa”, która stała się najmocniejszym ośrodkiem białoruskiego odrodzenia w początkach XX wieku.

 

Środowisko gazety nie tylko głosiło poglądy demokratyczne, obronę praw włościan, jedność Białorusinów ponad różnicami wyznaniowymi (dłuższy czas gazeta miała dwie równoległe wersje – w alfabetach cyrylickim i łacińskim), ale również znacząco wpłynęło na tworzenie literackiej białoruszczyzny. Na łamach „Naszej Niwy” drukowano prozę, poezję, prace historyczne, wiadomości z kraju i ze świata, porady gospodarcze, medyczne, weterynaryjne. Czas ukazywania się gazety – 1906-1915 – jest obecnie znany jako „okres «Naszej Niwy» w białoruskim odrodzeniu narodowym”. Pomimo konfiskat numerów, ostrej polemiki z gazetami rosyjskimi i polskimi, trudności finansowych „Nasza Niwa” stała się niekwestionowaną częścią ogólnego obrazu umysłowego guberni białoruskich i litewskich przed I wojną światową i punktem przyciągania dla nowoczesnej elity białoruskiej.

 

W zawierusze wojny i rewolucji

 

Wybuch I wojny światowej w 1914 roku był początkiem końca cesarstwa Romanowów. W 1915 roku wojska niemieckie okupowały prawie połowę etnicznych ziem białoruskich. Ziemie centralnej i wschodniej Białorusi nadal znajdowały się w rękach Rosjan. Konsekwencją działań bojowych, polityki władz rosyjskich i poboru były kolosalne zmiany demograficzne na terenach guberni zachodnich. Propagowanie opuszczania swoich domów i wyjazdu w inne regiony imperium znacząco wpłynęły na ludność prawosławną guberni grodzieńskiej i wileńskiej, która udała się nawet nad Wołgę i Syberię, stając się częścią ogromnej rzeszy „bieżeńców”. Spora część uchodźców osiadła również na terenach przyfrontowych, głównie w Mińsku, który w pewnym momencie stał się centrum ruchu białoruskiego.

 

Niemieckie władze, w odróżnieniu od poprzednich władz rosyjskich pozwoliły na szerszą organizację życia społecznego i kulturalnego różnych narodowości na terenach okupowanych, w tym także Białorusinów. Z tych możliwości działacze białoruscy skorzystali w pełni, m. in. organizując pierwsze szkoły, gdzie dzieci nauczano po białorusku. Stopniowo w wileńskim środowisku białoruskim kształtowała się idea utworzenia własnego państwa. Ścisły związek białoruskich działaczy ze środowiskami litewskimi i polskimi (szczególnie z grupą „krajowców”) wpłynął także na to, że w ich wyobraźni to państwo miałoby formę federacji jako odrodzone Wielkie Księstwo Litewskie, gdzie każdy z krajowych narodów miałby własną podmiotowość i pełne warunki rozwoju. W latach 1915-1916 wśród części działaczy wileńskich ta idea wydawała się realnym rozwiązaniem, jednakże wydarzenia na froncie i ogólna radykalizacja nastrojów w środowiskach sąsiednich narodów pogrzebały te plany.

 

Rewolucje rosyjskie 1917 roku nie ominęły ziem białoruskich, które znajdowały się pod kontrolą Rosji. W kwietniu 1917 roku w Mińsku odbył się pierwszy zjazd białoruskich organizacji narodowych. Utworzony został Białoruski Komitet Narodowy.

Już w lipcu 1917 roku na II zjeździe organizacji białoruskich została powołana Centralna Rada organizacji białoruskich, która proponowała autonomię dla guberni białoruskich w składzie Rosji, przekazanie ziemi chłopom i rozwój kultury białoruskiej. W październiku rada przekształciła się w Wielką Radę Białoruską.

 

W listopadzie i grudniu 1917 roku bolszewicy przejęli władze praktycznie na całym nieokupowanym przez Niemców terenie Białorusi. 28-30 grudnia 1917 roku w Mińsku w teatrze miejskim odbył się I Kongres Wszechbiałoruski, w którym brało udział 1872 delegatów z różnych partii i środowisk. Została utworzona Rada kongresu, na czele której stanął językoznawca Jazep Losik oraz komitet wykonawczy Rady (którego kierownikiem został Janka Sierada). Kongres uznał władzę radziecką, ale opowiedział się za swobodnym samookreśleniem Białorusi. W konsekwencji bolszewicy rozpędzili kongres.

​

Ku niepodległości

 

Organizacje białoruskie Wilna w styczniu 1918 roku zorganizowały Konferencję Białoruską. Dyskusje na temat samookreślenia narodowego zależały nie tylko od pozycji politycznej uczestników zgromadzenia, ale również od kroków podjętych przez środowiska litewskie. Działacze białoruscy mieli jeszcze nadzieję na ogłoszenie wspólnej państwowości. Jednak po ogłoszeniu niepodległości Litwy 16 lutego 1918 roku większość organizacji białoruskich Wilna wypowiedziała się za koncepcją niepodległego państwa białoruskiego.

 

18 lutego 1918 roku po kolejnym niepowodzeniu rozmów pokojowych z przedstawicielami rządu bolszewickiego w Brześciu wojska niemieckie przeszły do ofensywy, kierując się na wschód. Następnego dnia Mińsk opuścili przedstawiciele bolszewickich władz Obwodu Zachodniego (jednostki administracyjnej, utworzonej na terenie wschodniobiałoruskim), władze w mieście przejęli przedstawiciele Centralnej Białoruskiej Rady wojskowej. Komitet wykonawczy Rady Wszechbiałoruskiego kongresu również zebrał się ponownie i 21 lutego ogłosił I Hramotę Konstytucyjną do narodów Białorusi. Utworzył również pierwszy białoruski rząd – Sekretariat Ludowy na czele z premierem Jazepem Waronką. Działacze kongresu ogłosili przejęcie władzy, ale ściśle trzymali się zasady, że kwestie samostanowienia kraju powinien rozstrzygnąć kongres w pełnym składzie. Tego samego dnia Mińsk został zajęty przez wojska niemieckie. Okupacyjne władze uznały Sekretariat Ludowy za przedstawicielstwo ludności białoruskiej. Podpisany w Brześciu 3 marca traktat pokojowy zobowiązał państwa centralne do nieuznawania nowych państw na terenie dawnego Cesarstwa Rosyjskiego.

 

9 marca Komitet wykonawczy ogłosił II Hramotę Konstytucyjną, w której proklamował powstanie Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL). W dokumencie nie została rozstrzygnięta sprawa stosunków Białorusi z innymi państwami. Do czasu zwołania powszechnego kongresu ustawodawczego władza ustawodawcza miał należeć do Rady kongresu, a władza administracyjna i wykonawcza – do Sekretariatu Ludowego. W dokumencie również została podkreślona autonomia personalna dla różnych grup etnicznych i wyznaniowych, określony zasięg terytorialny republiki „w granicach

zamieszkania i liczebnej przewagi ludu białoruskiego” oraz konfiskata majątków ziemskich.

 

Akt 9 marca nie został uznany przez Niemców, co zradykalizowało nastroje działaczy białoruskich. Arkadź Smolicz, Branisłau Taraszkiewicz, Szymon Rak-Michajłouski oraz inni proponowali dokooptowanie w skład Rady białoruskich działaczy wileńskich, którzy wypowiadali się konsekwentnie za niepodległością. 18 marca Rada kongresu została przemianowana na Radę Białoruskiej Republiki Ludowej, a 6 działaczy z Wilna (m. in. bracia Łuckiewiczowie i Wacłau Łastouski) zostali jej członkami.

 

Pod biało-czerwono-białym sztandarem

 

23 marca Anton Łuckiewicz zaproponował ogłoszenie niepodległości republiki. 24 marca o 20-ej zaczęło się plenarne posiedzenie Rady. Sytuację polityczną Białorusi określił Arkadź Smolicz, przeciwko niepodległości wypowiedzieli się niektórzy przedstawiciele mniejszości narodowych, którzy zostali dołączeni do Rady 20 marca. Większość zebranych poparła propozycje ogłoszenia niepodległości. 25 marca 1918 roku o 8-ej rano III Hramota Konstytucyjna została oficjalnie ogłoszona. Białoruś proklamowano jako niepodległe i wolne państwo, zostały również potwierdzone deklaracje, zawarte w poprzednich Hramotach. W dokumencie zostały także wyznaczone tereny nowego państwa: gubernie mohylewska, mińska, większe części wileńskiej, grodzieńskiej, witebskiej, smoleńskiej oraz częściowo czernihowskiej. Znaczenie aktu 25 marca w białoruskiej historii trudno przecenić, ponieważ był to pierwszy akt samostanowienia narodowego w nowożytnych dziejach.

 

Wieczorem 25 marca żołnierze niemieccy zajęli budynek Sekretariatu Ludowego, zarekwirowali kasę, zdjęli z budynku białoruską biało-czerwono-białą flagę i rozpędzili zgromadzonych (jednak ich nie aresztowano). W tej sytuacji Rada ogłosiła tworzenie uzbrojonych grup i wyznaczyła komisarza ds. wojskowych. Na początku kwietnia Niemcy zakazali działalności Sekretariatu. Część działaczy Rady próbowała łagodzić sytuację specjalnym telegramem do cesarza Niemiec Wilhelma II (25 kwietnia), co w konsekwencji wywołało rozbicie Rady, rządu, a nawet Białoruskiej Socjalistycznej Hromady. Ten telegram później będzie szeroko omawiany i komentowany przez historyków radzieckich jako przykład serwilizmu i „zdrady narodowej” ze strony działaczy białoruskich. Kryzys w Radzie wyprowadził na pierwszy plan grupę prawicowych działaczy na czele z premierem Romanem Skirmuntem, a później koalicji lewicy i prawicy. Władze niemieckie, mimo negatywnego stosunku do BRL jednak ostatecznie uznały Radę za przedstawicielstwo narodowe i pozwoliły jej na działania w dziedzinie oświaty, kultury i opieki społecznej.

 

Po ogłoszeniu BRL, rząd ogłosił język białoruski językiem, urzędowym, w kraju działało od 150 do 350 szkół białoruskich, seminarium nauczycielskie w Świsłoczy, instytut pedagogiczny i kursy białorusoznawcze w Mińsku, w kwietniu ogłoszono powstanie wyższej szkoły muzycznej (późniejszego Konserwatorium), komisji przygotowawczej Uniwersytetu Białoruskiego. Wydano szereg podręczników dla szkół, w tym także „Białoruską gramatykę dla szkół” Branisława Taraszkiewicza oraz „Białoruską ortografię” Antona Łuckiewicza i Janki Stankiewicza (w aflabecie łacińskim). W Wilnie

założono również pierwszą organizację naukową – Białoruskie Towarzystwo Naukowe. Rząd BLR opiekował się również Pierwszym Białoruskim Towarzystwem Dramatu i Komedii, które niebawem zostało przekształcone w Białoruski Teatr Państwowy.

 

Rada i rząd prowadzały aktywną działalność międzynarodową. W czerwcu 1918 roku niepodległość Białorusi uznała Ukraina, zostały otwarte konsulaty w Kijowie i Odessie. Konsulat Białorusi został otwarty również na Litwie, a w późniejszym okresie także w Rydze, Tallinie, Berlinie, Warszawie. Państwowość BRL została uznana de facto lub de iure przez Finlandię, Bułgarię, Turcję, Czechosłowację, Litwę, Łotwę, Estonię i Niemcy. Szczególnie ważna była działalności przedstawicielstw Białorusi w Rydze i Tallinie (zwłaszcza w dziedzinie kultury, wojskowości i opieki nad uchodźcami), a w późniejszym okresie – w ramach Ministerstwa Spraw Białoruskich rządu litewskiego w Kownie.

 

Wymazywana historia

 

Mimo późniejszych rozłamów, nawet istnienia dwóch równoległych rządów, prób współpracy z rządami litewskim i polskim, Białoruska Republika Ludowa jest symbolem dążenia Białorusinów do ustanowienia niepodległego państwa. Rada BRL istnieje do dziś na emigracji. W okresie radzieckim historia BRL była wymazana z podręczników szkolnych, a jej działaczy określano jako „burżuazyjnych nacjonalistów” i zarzucano im współpracę z wrogiem.

 

W 1993 roku w Mińsku uroczyście obchodzono 75-lecie proklamowania BRL przy udziale przedstawicieli ówczesnych władz państwowych. W późniejszym okresie, dzień ogłoszenia BRL ze strony władz niepodległej Białorusi był konsekwentnie ignorowany, zaś sam stosunek – bardzo złożony i niekonsekwentny. Demonstracje polityczne opozycji w tym dniu często brutalnie tłumiono (szczególnie pamiętne w 1996 i 2017 roku). W podręcznikach szkolnych wydarzenia 25 marca 1918 roku opisano ledwo w kilku zdaniach, a państwowość białoruską wyraźnie wiąże się z ogłoszeniem radzieckiej Białorusi 1 stycznia 1919 roku.

 

Jak będą wyglądały obchody 100-lecia Białoruskiej Republiki Ludowej przekonamy się niebawem.

 

Andrzej Tichomirow

​